NVO UDRUŽENJE PENZIONERA CRNE GORE: Penzioneri u prethodnim godinama bili zakinuti

Udruženja penzionera Crne Gore – Za život dostojan čovjeka, Pokreta penzionera i mjesnih udruženja Masline, Gornja Gorica, Ljubović, Gorica i Jedinstva kazali su da je Monstat nastavio da u kontinuitetu Fond PIO “hrani” podacima o prosječnoj zaradi inače prikupljenim na bazi uzorka koji se ni po broju obuhvaćenih preduzeća, te drugim aspektima koji se odnose na veličinu preduzeća, djelatnost i drugo, nikako ne može smatrati reprezentativnim.

Njihovo saopštenje prenosimo u cjelosti:

Vođeni spoznajom da su u dvije posljednje decenije u Crnoj Gori brojni reformski poduhvati, inače bombastično najavljivani, ali u stvarnosti bez realne podloge, završavali neslavno, ispada da smo se kada su njihovi ishodi u pitanju sapleli kao “pile u kučini”.

Vođeni tom spoznajom, to nas je poniklo da se u najboljoj namjeri oglasimo predmetnim saopštenjem po pitanju najavljene reforme penzionog sistema, mada je sve to saopšteno u dosta nejasnim konturama. Tako smo, još 2020. godine saznali da je angažovana Svjetska banka na reformi sistema penzionog i invalidskog osiguranja s tim da je tadašnji ministar finansija, današnji premijer gospodin Spajić najavio određene pozitivne pomake već u junu 2021. godine.

Međutim, iz kojih razloga ne znamo, Svjetska banka se povukla iz Crne Gore, a penzioni sistem posve liči na pozirnicu na kojoj su političke partije takmičie ko će prije ponuditi izmjene Zakona, što je vodilo dodatnom urušavanju ionako raštimovanog socijalnog sistema. Navedeno je stvari dodatno komplikovalo na štetu, i to ne samo penzionera, nego svih građana i poslodavaca Crne Gore, a tadašnja Vlada je intervenisala u formi trideset četvrte po redu izmjene Zakona o Fondu PIO, da bi tek u oktobru prošle godine nakon više upozorenja od strane udruženja penzionera vlastitim saopštenjem priznala da se radi o “neprilagođenom “zakonu”, a rješenje je našla u vanrednom usklađivanju.

Pri tome, Monstat je nastavio da u kontinuitetu Fond PIO “hrani” podacima o prosječnoj zaradi inače prikupljenim na bazi uzorka koji se ni po broju obuhvaćenih preduzeća, te drugim aspektima koji se odnose na veličinu preduzeća, djelatnost i drugo, nikako ne može smatrati reprezentativnim. U kontinuitetu pogrešno utvrđenim stopama usklađivanja penzija svojim nečinjenjem doprinijela je i Uprava poreskih prihoda, inače kao jedina mjerodavna da saopšti tačne podatke na bazi finansijskih iskaza. Tako, Poreska uprava iako je to bilo predviđeno programom rada Monstata za 2023.godinu, još nije počela da dostavlja podatke o zaradam zaposlenih, tako da su po svim Zakonom propisanim datumima kada je vršeno usklađivanje penzija u prethodnim godinam, penzioneri bili zakinuti,

Opšta je spoznaja da su brojni faktori koji utiču na stabilnost i održivost penzionih sistema, a zaključak u tom smislu, posebno sa krizama koje su u kontituitetu smjenjuju na globalnoj ravni, bi mogao da glasi da su gpdinama svi penzioni sistemi u svijetu, manje,više, u svojevrsnoj krizi, bez obzira kako su strukturirani, zbog niza okolnosti koje karakterišu socijalno-ekonomsku situaciju svake zemlje pojedinačno. Generalno posmatrano, u svim zemljama svijeta životni vijek se produžava, što direktno ima negativne posljedice po finansijsku stabilnost penzionog sistema. S druge strane, direktan negativan utjecaj na finansijsku stabilnost penzionih sistema ima i nepovoljan odnos broja osiguranika i penzionera, s obzirom da je stopa rasta penzionera izraženija u odnosu na stopu rasta novozaposlenih, tako da ni Crna Gora u tom smislu nije izuzetak. Inače, osnovni ciljevi kojima treba da udovolji određeni penzioni sistem su opšte poznati, a to su: omogućiti primjeren dohodak u starijoj dobi i istodobno osigurati finansijsku održivost sistema, što znači da je potrebno što više povećati zaposlenost.

Otuda, zahvaljujući prethodno navedenom stanju, danas se Crna Gora pritisnuta brojnim propustima u funkcionisanju Fonda PIO u protekle dvije decenije, po nama, nalazi pred najvažnijim dijelom sveukupne reforme vlastitog društveno-ekonomskog sistema, ili još konkretnije prijeko potrebnim izborom i implementacijom novog modela socijalnog sistema u cjelini, čime bi se kada je u pitanju penzioni system konačno stalp na put i otkloniti njegove brojne manjkavosti i zadovoljiti sve interesne grupe. Nesumnjivo, niz otvorenih pitanja naći će se na stolu reformatora, ali ono što čitavu stvari ovaj put dodatno usložnjava su najave tipa da će biti ukinit Fond PIO, da će se zaposlenima isplaćivati zarade u bruto iznosu, tako da će oni sami treba da odluče koji dio zarade će odvojiti za stare dane i slično. U tom smislu reformisani model penzionog sistema treba omogućiti adekvatan nivo prava i pružiti socijalnu sigurnost svim korisnicima, što je moguće ako se preuzmu i primjene dobra rješenja iz uporedne prakse i ako Fond PIO prethodno i konačno bude osposobljen da opravda misiju koju sam naziva fonda podrazumijeva i zbog čega postoji, što do sada nije bio slučaj. To bi značilo da kada su sadašnji korisnici penzija u pitanju da im se dodatno ne urušava ionako nizak životni standard, a što se tiče sada zaposlenih, tj. budućih penzionera da im osigura višu stopu zamjene, tj. odnosa visine penzije zarade u momentu odlaska u penziju, u odnosu na sadašnji dosta nizak nivo, s tim da novoponuđena rješenja ne smiju predstavljati dodatno opterećenje za poslodavce. Ujedno, dobro osmišljenim izborm modela penzionog sistema izbjeglo bi se stanje gdje se godinama nepotrebno zavlači ruka u državni budžet kako bi se za ionako niske penzije nadomjestila potrebna sredstva za isplatu penzija.

Koncipiranje stabilnog i efikasnog sistema penzionog i invalidskog osiguranja ne tiče se samo onih građana Crne Gore koji su danas uživaoci penzionih prava, već i svih onih koji će to postati u periodu od narednih dvadeset ili pedeset godina, kao i onih koji će u tom periodu biti osigurana lica redovno uplaćujući doprinose u penzioni fond na principima međugeneracijske solidarnosti. U tom smislu, na bazi uprednih iskustava, dokument strategija reforme penzionog sistema čitav proces ozdravljenja treba jasno da definiše po fazama, da identifikuje interesne grupe čije mišljenje Vlada treba da sasluša i usaglasi u fazi javne rasprave, da postavi jasne ciljeve i zadatke, te da efekti reforme budu vidljivi i mjerljivi, vremenski ograničeni, jer za ono što nije mjerljivo u ekonomskom pogledu važi pravilo da ne postoji, tj. da je besmisleno, takoda se kvalitet konačnog ishoda može provjeriti jedino poboljšanjem kvaliteta životnog standarda penzionera. Da bi predloženi dokument poslužio prvenstveno kao opšti od strane javnosti prihvaćen informativni materijal koji određuje način i mogući model provođenja procesa reforme s njenim krajnjim očekivano pozitivnim ishodom, jako je važna početna faza koja prethodi njegovoj izradi, a tiče se tzv. komuniciranja vizije. Ovo ističemo upravo počevši od ovih dana izazvanih brojnih nedoumica, nerazumijevanja, pa sve do nivoa strepnje koje su izavale pojedine izjave vladinih službenika, a iste se svode na naznake da bi moglo doći do “ukidanja” Fonda PIO, smanjenja doprinosa i slično. U tom smislu, naš stav je da izbor nije “da” ili “ne”, već je na sceni spoznaja da je krajnje vrijeme preduzimanjne reformskih zahvata nužnost, da je njihov uticaj na dostojanstvo i materijalnu sigurnost građana od suštinskog značaja i u pogledu obezbeđivanje stabilne budućnosti same države, što bi konačno moglo da označi i početak poštovanja Statuta i Zakona o funkcionisanju Fonda PIO. Inače, štose tiče visine troškova za isplatu penzija, podaci za EU pokazuju da isti čine značajan velik dio javnih rashoda i dostižu 11,3 % BDP-a, a posmatrano pojedinačno kreću se u rasponu od 6,9 % u Nizozemskoj do 16,2 % u Grčkoj, i prepoznati su kao jedan od ključnih faktora za za njihovu sadašnju, te srednjoročnu i dugoročnu finansijsku stabilnost.

Kada su u pitanju penzioni modeli koji su svoju primjenu našli u pojedinim državama, iste su grupisale u tri zasebne grupe i to: države sa Bizmarkovim penzijskim modelom čiji je cilj održanje prihoda u starosti (relativni životni standard) i države koje su uvele Beveridžov penzijski model sa ciljem da se smanji siromaštvo u starosti i obezbede minimalni prihodi za starost (apsolutni životni standard). Pored njih, postoji i treća grupa država koje su uvele poseban tzv. model – Nordijski penzijski model. Nordijski penzijski model otklanja slabosti prethodna dva, a predstavlja mješavinu Bizmarkovog i Beveridžovog modela. Tako je u ovim zemljama, državni penzijski sistem je veoma rano počeo da, pored osnovnih penzija, obezbjeđuje i održanje prihoda u starosti. Kod ovih zemalja državni sistem, pored redistribucije, u velikoj mjeri obezbjeduje i održanje prihoda u starosti, pri čemu su u formi paralelnih modela posebno razvijeni i privatni penzijski aranžmani (tj. penzijski planovi) koji igraju vremenom imaju sve značajniju ulogu u dopuni prihoda, čime su skoro svi zaposleni obuhvaćeni.

Način finansiranja penzija, na snazi u Crnoj Gori, koji se dominantno zasniva na tzv. principu međugeneracijske solidarnosti, označavan i kao fundirani ili tekući PAYG (pay-as-you-go) teško da se danas može naći u još nekoj državi kao jedini i isključivi način finansiranja penzija. Inače, navedeni princip finansiranja penzija podrazumijeva da se penzije finansiraju iz doprinosa koji uplaćuju sadašnje generacije zaposlenih, koje na taj način stiču pravo da njihove penzije budu finansirane iz doprinosa budućih generacija. Uprošćeno govoreći, tzv. penzijski fondovi koji su uspostavljeni u ovakvim sistemima nisu fondovi,sadašnjim već predstavljaju samo neku vrstu prolaznog računa, koji se periodično puni prikupljanjem sredstava od doprinosa i redovno prazni uslijed isplate penzija, što je slučaj sa crnogorskim sistemom. S toga da bi se izbjegla jednostranost i krizne situacije u koje ovakav penzioni system po pravilu zapada, nasuprot PAYG sistemu, postoje fundirani sistemi u kojima se prikupljeni doprinosi u cilju njihove kapitalizacije investiraju na tržištu kapitala, tako što je stopa prinosa fundiranih sistema jednaka neto stopi prinosa na hartije od vrednosti u koje se doprinosi ulažu. Takođe, u funkciji traženja pogodnijeg modela penzionog sistema treba napomenuti da postoje dva standardna metoda određivanja penzija: prvi, unaprijed definisana penzija i unapred definisan doprinos. Unaprijed definisana penzija se uglavnom dovodi u vezu sa državnim sistemom zasnovanim na tekućem finansiranju (PAYG), dok se unaprijed definisan doprinos povezuje sa privatnom penzijom, s tim da ovo ne mora da bude pravilo

Nadalje, kada je o reformama penzionog sistema riječ u većini bivših zemalja u tranziciji još krajem 90-tih godina sprovedene su strukturne reforme kojima je uveden i drugi stub – obavezno privatno penzijsko osiguranje. Pošto opcije za povećanje ukupnih stopa doprinosa nisu bile realne, jer bi značile dodatno poskupljenje radne snage, uspostavljanje ovog dodatnog elementa penzijskog sistema je podrazumevalo da se deo doprinosa zaposlenih i drugih siguranika iz javnog penzijskog fonda preusmerava i ulaže na individualne štedne račune. Isto tako, u zemljama Latinske Amerike i Istočne Evrope, gde su sprovedene treforme uz podršku Svjetske banke, u novije vrijeme su se u okviru obaveznog penzijskog osiguranja (obavezni nivo koji obezbeduje održanje prihoda) pojavile i fundirane komponente sa definisanim doprinosom, kojima upravljaju privatne kompanije.Tako se izdvojila i nova grupa od nešto manje od 20 zemalja koje su, pored postojećeg PAYG sistema, uvele i komponentu obavezne individualne štednje u privatnim penzijskim fondovima – tzv. model Svetske banke, tako da je opšti zaključak da u zemljama u tranziciji dominiraju mješovite penzione šeme, dok u razvijenim državama dominiraju penzione šeme sa unaprijed definisanom visinom penzija.

U pojedinim državama članicama EU na snazi je niz posebnih sistema penzionog osiguranja za određene sektore ili kategorije građana, npr, onih koji napune 65 godina ali su bez ikavih ili dovoljnih primanjna za odrđivost. Isto tako, u mnogim će državama biti potrebna dopunska penziona štednja kako bi se osigurale primjerene stope zamjene u budućnosti, s tim da ponekada dopunske penzije mogu biti posebno isplaćivane u formi tzv. strukovnih penzija (profila) .

Takođe, pokazalo se da se mehanizmi indeksacije značajno razlikuju od zemlje do zemlje i od penzijskih šema unutar zemalja. U kojoj mjeri će indeksacija prilikom sklađivanja penzija spriječiti gubitak realnog primanjna penzionea zavisi od toga da li su penzije indeksirane prema cijenama ili nekom drugom indikatoru kao što su zarade, kao i o vremenu usklađivanja i referentnim periodima na kojima se zasnivaju. Gotovo sve zemlje OECD primjenjuju indeksaciju s fiksnom frekvencijom, obično jednom godišnje u određenom mjesecu, najčešće januaru, dok Australija, Mađarska, Holandija i Turska to rade dva puta godišnje, dok se u čileanskoj penzionoj šemi prilagođavaju vreše na mjesečnoj bazi. Nasuprot tome, Švajcarska indeksira svoje penzije vezane za zarade samo svake dvije godine, a Poljska indeksira svoje ciljane naknade samo svake tri godine.

Prognoze OECD-a objavljene ove godine upućuju na zaključak da će se normalna starosna granica za odlazak u penziju u narednom period povećati u tri petine zemalja OECD-a, s tim da jedan ne mali broj od njih i dalje održavaju niže normalne starosne granice za žene nego za muškarce. Takođe, prema datim projekcijama prosječna normalna starosna dob za penzionisanje među zemljama OECD-a će se povećati sa 64,4 godine za muškarce koji sada odlaze u penziju na 66,3 godine godine za one koji počinju njihovu karijeru sada. Budući nivoi se kreću od 62 godine u Luksemburgu i Sloveniji do 70 ili više godina u Danskoj, Estoniji, Italiji, Holandiji i Švedskoj.

Naš stav u tom smislu je jasan da je svaki reformski proces, a reforma penzionog sistema po svom karakteru dugotrajan, složen i sveobuhvatan proces koji zahtijeva aktivno uključivanje svih relevantnih interesnih grupa, čime se već u njegovoj početnoj fazi opšti društveni konsenzus nameće kao jedan od ključnih preduslova za njeno uspješno provođenje. Pri tome, kao polazni cilj nameće se vraćanje povjerenja u penzioni sistem, te postizanje njegove dugoročne održivosti i osiguranje adekvatnog nivoa primanja građanima u poznijem životnom dobu. Kako je za očekivati da će i ova reforma biti dugotrajan i dijelom bolan proces koji u kratkom roku obično donosi povećanje izdataka za penzije i time stvaranja dodatnog pritisaka na sistem javnih finansija, bez obzira što ih izdaje strpljenje, penzioneri će morati da se pomire sa time da je teško postići značajnije efekte u kratkom roku.