Iz suficita povećati sve penzije ostvarene iz doprinosa

Suficit penzijskog sistema bi trebalo iskoristiti za povećanje svih penzija ostvarenih po osnovu uplaćenih doprinosa, kao i iznosa visine vrijednosti penzije za jedan lični bod, koja je najniža u regionu u poređenju sa visinom tog elementa penzijske formule u državama koje primjenjuju bodovni princip izračuna visine penzije, pišu Vijesti, odnosno autor kolumne Jovo Pajović.

Jedan od elemenata od kog u crnogorskom penzijskom sistemu zavisi visina penzije je “vrijednost penzije za jedan lični” bod, koja od 1.1.2024. iznosi 10,14797 €. Naziv za taj institut u penzijskim sistemima Republike Srbije, Federacije BiH i Republike Srpske je “opšti bod”, a u mirovinskom sustavu Hrvatske “aktualna vrijednost mirovine”. Druga dva elementa od kojih u ovim državama zavisi visina penzije (svih pet država primjenjuju bodovni princip određivanja njene visine) su: dužina penzijskog staža osiguranika i njegov lični koeficijent. Lični koeficijent predstavlja odnos između osiguranikove zarade (odnosno osnovice na koju je plaćen doprinos za penzijsko i invalidsko osiguranje) prema prosječnoj zaradi u toj državi, u obračunskom periodu koji se uzima u obzir za određivanje visine penzije.

– Visina vrijednosti penzije za jedan lični bod u Crnoj Gori je potcijenjena i najniža je u regionu (na dan 1.1.2024) u poređenju sa visinom tog elementa penzijske formule u državama koje primjenjuju bodovni princip izračuna visine penzije

Visina opšteg boda u Srbiji od 1.1.2024. iznosi 11,49 € (u dinarskoj protivvrijednosti) i veća je za 13,22% od vrijednosti penzije za jedan lični bod u Crnoj Gori. Visina opšteg boda u Federaciji BiH od 1.1.2024. iznosi 10,60 € i veća je za 4,45% od vrijednosti penzije za jedan lični bod u Crnoj Gori. Visina opšteg boda u Republici Srpskoj od 1.1.2024. godine iznosi 10,317362 € i veća je za 1,67% od vrijednosti penzije za jedan lični bod u Crnoj Gori. To na primjer, znači da će od četiri osiguranika koji, sa istom dužinom penzijskog staža i istom visinom ličnog koeficijenta, ostvaruju pravo na penziju u ovoj godini (i ubuduće) – jedan u Crnoj Gori, drugi u Srbiji, treći u Federaciji BiH i četvrti u Republici Srpskoj – najmanju penziju, na osnovu uplaćenih doprinosa, ostvariti osiguranik koji je plaćao doprinos Fondu PIO Crne Gore. Njegova penzija će biti niža: za 13,22% od osiguranika koji je plaćao doprinos Fondu PIO Republike Srbije; za 4,45% od osiguranika koji je plaćao doprinos Federalnom zavodu za PIO BiH; za 1,67% od osiguranika koji je plaćao doprinos Fondu PIO Republike Srpske.

Aktualna vrijednost mirovine u Hrvatskoj od 1.1.2024. godine iznosi 12,26 € (za 20,81% je veća od vrijednosti penzije za jedan lični bod u Crnoj Gori), s tim što se prilikom određivanja penzije primjenom bodovnog sistema ona dodatno uvećava za 27%. To znači da će osiguranik koji pravo na penziju ostvaruje u Hrvatskoj (po osnovu plaćenog doprinosa Zavodu za mirovinsko osiguranje Republike Hrvatske) ostvariti penziju veću za 53,43% od osiguranika koji sa istim penzijskim stažom i ličnim koeficijentom u Crnoj Gori ostvaruje pravo na penziju (po osnovu plaćenog doprinosa Fondu PIO CG).

Međutim, visina najniže penzije u Crnoj Gori je najveća među zemljama regiona, pa dvije trećine penzionera u Crnoj Gori, umjesto penzije određene prema penzijskoj formuli, za koju su platili doprinos, ostvaruje pravo na najnižu penziju, koja je socijalnog karaktera i svjedoči o velikom obimu redistribucije u penzijskom sistemu Crne Gore, što treba uzeti u obzir kod ove uporedne analize.

Ovo upoređenje nominalnog iznosa visine osnovnog činioca od kog, u navedenim penzijskim sistemima zavisi visina penzije, slikovito pokazuje da je vrijednost penzije za jedan lični bod u Crnoj Gori veoma potcijenjena. Ona je niža od uporedne vrijednosti tog elementa penzijske formule u državama u okruženju – zbog čega osiguranici koji, od 1.1.2024. i ubuduće, stiču pravo na penziju po osnovu uplaćenih doprinosa Fondu PIO Crne Gore, ostvaruju niže penzije od osiguranika koji su doprinos plaćali nosiocima obaveznog penzijskog i invalidskog osiguranja u svim navedenim državama.

Tako nije bilo ranije, što se najbolje vidi na osnovu kretanja vrijednosti penzije za jedan lični bod u Cnoj Gori i opšteg boda u Srbiji, od 2010. godine (kada je Crna Gora izvršila drugu reformu penzijskog sistema u ovom vijeku) do danas. U tom periodu visina opšteg boda u Srbiji je u kontinuitetu bila manja od uporedne vrijednosti penzije za jedan lični bod u Crnoj Gori (2010. godine u Srbiji 5,83 € u Crnoj Gori 6,39674 €; 2016. godine u Srbiji 5,94 € u Crnoj Gori 6,92316 €; 2020. godine u Srbiji 6,90 € u Crnoj Gori 7,31536 €; 2021. godine u Srbiji 7,31 € u Crnoj Gori 7,38120 €; 2022. godine u Srbiji 8,41 € u Crnoj Gori 8,50745 €; 2023. godine u Srbiji 9,44 € u Crnoj Gori 9,94119 €).

Taj odnos je, kako se vidi, značajno promijenjen u posljednjih par godina, naročito od 1.1.2024, kada su u Crnoj Gori penzije i vrijednost penzije za jedan lični bod usklađene za 2,08%, a penzije i opšti bod u Srbiji za 14,8%. Od 1.1.2022. godine (od kada se u Crnoj Gori primjenjuje Program Evropa sad) do danas, u našoj državi su penzije i vrijednost penzije za jedan lični bod usklađeni za 37,48%, a penzije i opšti bod u Srbiji za 56,13%, dakle znatno više nego u Crnoj Gori. To su osnovni razlozi što od 1.1.2024. osiguranici koji ostvaruju pravo na penziju na osnovu uplaćenih doprinosa Fondu PIO Crne Gore ostvaruju manje zarađene penzije od osiguranika koji su doprinose plaćali Fondu PIO Republike Srbije.

– Od 1.1.2022. godine u Crnoj Gori su najniže penzije čak tri puta vanredno usklađene – kumulativno za čak 127,17% (36% od 1.1.2022. godine, 10% od 1.9.2022. godine i 51,85% od 1.1.2024 godine), dok se ta usklađivanja nijesu odnosila na druge penzije (koje nijesu linearno usklađene) iako su njihovi korisnici platili veći doprinos za PIO od korisnika najniže penzije, niti su se odnosila na usklađivanje vrijednosti penzije za jedan lični bod

Time ne samo što je narušena ravnopravnost i pravičnost u penzijskom sistemu Crne Gore, nego je i trajno potcijenjena visina vrijednosti penzije za jedan lični bod koja je, u odnosu na uporedne institute penzijskih sistema, najmanja u regionu. Ova potcijenjenost bi bila još veća da nije bilo, mojim aktima upućenim Vladi (akti: br. 01-074/23-675 od 16.2.2023. i od 7.3.2023. godine), „iniciranih“ vanrednih usklađivanja penzija i vrijednosti penzije za jedan lični bod, za koja Zakonom o Budžetu Crne Gore za 2023. godinu uopšte nijesu bila planirana sredstva u budžetu Fonda PIO, već je bio potreban rebalans (bliže o navedenom vidjeti tekst „Nova Vlada će, osim najavljenim reformama, morati da se bavi ispravljanjem ozbiljnih propusta napravljenih u penzijskom sistemu“ – autor Jovo Pajović, “Pobjeda“ od 30.10.2023. godine).

Zbog trajne potcijenjenosti vrijednosti penzije za jedan lični bod će i sve buduće penzije čija visina zavisi od visine uplaćenih doprinosa, biti potcijenjene, pa će sve veći broj osiguranika, umjesto “zarađene penzije”, za koju su platili doprinos, ostvarivati pravo na najnižu penziju (koja trenutno iznosi 450 € koliko i minimalna zarada, po čemu je Crna Gora jedinstven primjer). Najniža penzija je mjera socijalne politike koju država treba da finansira obaveznim transferima iz opštih prihoda državnog budžeta (sredstva za socijalni dio penzije) kao što finansira materijalno obezbjeđenje porodice i druga socijalna davanja, a ne od doprinosa za PIO koji su sredstva osiguranika od kojih, zavisno od dužine ulaganja i visine osnovice na koju je plaćen doprinos (pro rata), zavisi visina njihove penzije.

Upoređenja radi, Slovenija i Hrvatska, kao zemlje EU koje su ekonomski snažnije od Crne Gore, imaju značajno manju najnižu penziju od Crne Gore. U Sloveniji najniža penzija iznosi 337,40 €, dok prosječna starosna penzija iznosi 1.015,94 €. U Hrvatskoj najniža penzije za staž od 15 godina iznosi 189,60 €, dok prosječna penzija iznosi 579,97 €.

– Od 1.1.2022. godine do danas penzije i vrijednost penzije za jedan lični bod su usklađene za 37,48% a najniže penzije čak za 205,95%

U autorskom tekstu „Povećanje samo najnižih penzija narušava osnove penzijskog sistema i princip pravednosti“ (autor Jovo Pajović, Portal Vijesti od 12.3.2024. godine) dao sam sveobuhvatnu analizu aktuelnog stanja u penzijskom sistemu Crne Gore i stanja u institucijama penzijskog sistema (koje je po nekim važnim pitanjima elaboriranim u analizi zabrinjavajuće – posebno sa aspekta zakonitosti i vladavine prava), iz koje su, same po sebi, proistekle brojne ozbiljne poruke donosiocima odluka i mjere koje treba što prije preduzeti.

Analiza je, između ostalog, pokazala da je, kada su u pitanju penzije ostvarene na osnovu uplaćenih doprinosa, penzijski sistem Crne Gore postao održiv, da se iz doprinosa za PIO prikupi više nego dovoljno sredstava za finansiranje tih prava i da suficit sredstava po tom osnovu treba prioritetno iskoristiti za povećanje svih penzija ostvarenih po osnovu uplaćenih doprinosa za PIO, kao i vrijednosti penzije za jedan lični bod, koje u posljednje dvije godine nijesu pratile rast najnižih penzija (od 1.1.2022. godine do danas penzije i vrijednost penzije za jedan lični bod su usklađene za 37,48% a najniže penzije čak za 205,95%). A davanja koja nijesu rezultat uplaćenih doprinosa država treba, kao svoju redovnu obavezu, da finansira obaveznim transferima iz opštih prihoda državnog budžeta, jer je u penzijskom sistemu rješavala rizike koji ne pripadaju tom sistemu. Dakle, ona treba obaveznim transferima iz opštih prihoda državnog budžeta da obezbijedi sredstva za povećane obaveze penzijskog sistema i Fonda PIO zbog priznavanja prava na najnižu penziju (za socijalni dio penzije) i penzije ostvarene pod posebnim uslovima – povoljnijim od opštih (jer je u penzijskom sistemu rješavala pitanja: tehnoloških viškova, nezaposlenosti, stečaja, reorganizacije, vojnih penzija čiju je isplatu u Crnoj Gori jednostrano bez pravnog osnova obustavio Fond SOVO u Beogradu i sl.) i za koje nijesu uplaćeni doprinosi Fondu PIO Crne Gore.

– Penzijski sistem je postao održiv, dijelom zbog napretka u ekonomiji i pozitivnih kretanja na tržištu rada, ali i zbog niskih penzija ostvarenih na osnovu uplaćenih doprinosa (i potcijenjene vrijednosti penzije za jedan lični bod) koje u posljednje dvije godine nijesu pratile veliki rast najnižih penzija

Zbog toga je u ukupnim rashodima Fonda PIO smanjeno učešće rashoda za isplatu zarađenih penzija koje se finansiraju iz doprinosa za PIO, ali su, zbog velikog povećanja visine najnižih penzija i uvođenja novih posebnih uslova penzionisanja (samo od 2021. godine posebni uslovi penzionisanja su devet puta uvođeni, iako je jedan od osnovnih ciljeva penzijske reforme iz 2020. godine bio potpuno ukidanje svih posebnih uslova penzionisanja i da svi osiguranici pod istim uslovima ostvaruju pravo na penziju), znatno porasli troškovi za finansiranje prava koja nijesu rezultat uplaćenih doprinosa za PIO i povećano je njihovo učešće u ukupnim rashodima penzijskog sistema.

Stoga sam predložio da Vlada prioritetno finansiranje penzijskog sistema učini transparentnim i precizno utvrdi obaveze državnog budžeta prema Fondu PIO (tzv. obavezni transferi) za penzije koje nijesu rezultat uplaćenih doprinosa za PIO. Uputio sam na način i metodologiju kako da se precizno utvrdi koliko je, u prošloj godini, namjenskih sredstava od doprinosa za PIO iskorišćeno za isplatu penzija (odnosno njihovog dijela) koje nijesu rezultat uplaćenih doprinosa. Navedena sredstva predstavljaju suficit penzijskog sistema i pravično je bilo da su, od 1.1.2024. godine iskorišćena za povećanje svih penzija (dakle, bez selektivnog pristupa), što je bila jedna od poruka donosiocima odluka. Na taj način bi se, za isti procenat, povećala vrijednost penzije za jedan lični bod, pa bi za toliko bile veće i penzije koje će se ubuduće ostvarivati.

Očigledno je da ni poslije dva i po mjeseca, na tom planu nijesu preduzimane aktivnosti (niti je bilo pomaka po pitanju transparentnost i dostupnost javnih podataka nadležnih državnih organa koje ni pored više obraćanja nijesam mogao dobiti). A nadležni organi su izračun trebali napraviti i prezentovati još prije usvajanja Zakona o Budžetu Crne Gore za 2024. godinu i planiranja povećanja najniže penzije na iznos od 450 €.

– Suficit penzijskog sistema iskoristiti za povećanje svih penzija ostvarenih po osnovu uplaćenih doprinosa, kao i iznosa visine vrijednosti penzije za jedan lični bod

Uzimajući u obzir objašnjeni kontekst, prema grubim procjenama koje sam napravio (na osnovu podataka koje sam, iz objašnjenih razloga, fragmentarno prikupljao i posredno izvodio) za finansiranje penzija ostvarenih pod posebni uslovima i za najniže penzije u prošloj godini isplaćeno oko 206 miliona €. Od tog iznosa trebalo bi precizno utvrditi koliko iznose sredstva za isplatu zarađenog dijela penzije (za šta su plaćeni doprinosi za PIO), a koliko su sredstva za povećane obaveze zbog priznavanja prava na penziju, ili dio penzije za koje nijesu plaćeni doprinosi za PIO Fondu PIO Crne Gore (tzv. obavezni transferi iz opštih prihoda budžeta). Od obaveznih transfera iz opštih prihoda budžeta treba odbiti oko 36,73 miliona € koliko su, okvirno, u prošloj godini iznosili primici Fonda PIO iz opštih prihoda budžeta i dobijeni iznos predstavlja iznos sredstava koji je iz doprinosa za PIO u prošloj godini upotrijebljen za isplatu davanja koja nijesu rezultat uplaćenih doprinosa. Ta sredstva predstavljaju suficit penzijskog sistema koji je već trebalo biti iskorišen za namjenu povećanja svih penzija u Crnog Gori, bez selektivnog pristupa, kao za povećanje potcijenjene vrijednosti penzije za jedan lični bod, dok država treba obaveznim transferima iz opštih prihoda državnog budžeta da redovno finansira svoje obaveze, jer u penzijskom sistemu rješava rizike koji pripadaju drugim sistemima i za šta nijesu plaćeni doprinosi za PIO.

U navedenom primjeru korišćeni su procijenjeni podaci, ali nadležni organi poodavno raspolažu svim potrebnim egzaktnim podacima, pa lako i brzo, na objašnjeni način, mogu izvršiti precizan izračun, na šta sam ih uputio i u ranijoj analizi.

– Prioritetno je potrebno finansiranje penzijskog sistema učiniti transparentnim u susret donošenja najavljene Fiskalne strategije

Na objašnjeni način finansiranje penzijskog sistema treba učiniti transparentnim i demistifikovati pitanje navodnog deficita Fonda PIO kojeg, poslije dugog vremenskog perioda, više nema, već postoji značajan suficit, koji je država u prošloj godini koristila za finansiranje rizika koji nijesu rizici penzijskog sistema a koje treba da finasira obaveznim transferima iz opštih prihoda budžeta, a ne iz doprinosa za PIO.

Po istom principu je potrebno napraviti izračun i za 2024. godinu, na osnovu podataka koji su korišćeni za donošenje Zakona o Budžetu Crne Gore za 2024. i već poznatih finansijskih podataka za prvih pet mjeseci ove godine. S tim, što je sasvim jasno da će obavezni transferi iz opštih prihoda budžeta u ovoj godini biti značajno veći nego u prethodnoj godini, zbog velikog povećanja iznosa najnižih penzija od 1.1.2024. godine, za 51,85%. Zakonom o Budžetu Crne Gore za 2024. godinu su za finansiranje penzijskog sistema opredijeljena sredstva Fondu PIO u iznosu od čak 743,93 miliona €, a samo za isplatu najnižih penzija potrebno je oko 380 miliona €, s tim što bi trebalo utvrditi koliko od tog iznosa su sredstva za isplatu zarađenog dijela penzije (za koje su plaćeni doprinosi za PIO), a koliko su sredstva za povećane obaveze zbog priznavanja prava na najnižu penziju u većem iznosu od onog za koji je plaćen doprinos (socijalni dio penzije). Isti princip treba primijeniti na penzije ostvarene pod posebnim uslovima.

Veoma je bitno da Vlada, na objašnjeni način, što prije, finansiranje penzijskog sistema učini transparentnim i demistifikuje ulogu države u njegovom finasiranju. Posebno je to važno u susret donošenju Fiskalne strategije, koja je najavljena za drugi kvartal 2024. godine, a koja treba da sadrži dugo očekivanu agendu i opisane korake najavljene reforme penzijskog sistema.

Autor je bio nosilac aktivnosti u prethodnim reformama PIO sistema; bio je generalni direktor Direktorata za penzijsko i invalidsko osiguranje i boračku i invalidsku zaštitu u Ministarstvu rada i socijalnog staranja i Ministarstvu finansija i socijalnog staranja (2011-2022) i pomoćnik direktora Fonda PIO (1994-2006)